کتاب نکته های ویرایش | راهنمای ویرایش متون فارسی | علی صلح جو

از دیدگاه علم زبان‌شناسی، هیچ واژه‌ای بی‌علت پیدا نمی‌شود. بنا بر این، اگر واژه‌ی لازمی را از زبان بیرون کنیم، دیر یا زود واژه‌ی دیگری جای آن را می‌گیرد.

تا آن‌جا که به خاطر دارم، اکنون پنج دهه است که بحث رسم‌الخط زنده و داغ باقی مانده است. کل فراز و فرود این دوران را می‌توان در دو گرایش خلاصه کرد: گرایش سرهم‌نویسان به رهبری احمد آرام و گرایش جدانویسان به پرچم‌داری دکتر امیرحسین آریان‌پور. احمد آرام کلمه‌ی روش‌شناسی را سرهم می‌نوشت (روششناسی) و آریان‌پور کلمه‌ی هگل را به صورت هه‌گل.

متأسفانه، بیشتر نویسندگان ما به جای حرکت‌گذاری نحوی به حرکت‌گذاری واژگانی اهمیت می‌دهند. ما نباید نگران باشیم که مبادا کسی مثلاً نِلسون را نَلسون بخواند. این بدخوانی بعد از مدتی اصلاح می‌شود، اما بدخوانی نحوی هر لحظه ممکن است برای ما پیش بیاید. مثال:

• این کتاب بسیار شیوا تأثیر عمیقی بر من گذاشت.

واژه‌ی کتاب را به دو صورت می‌توان خواند: با کسره و با سکون (کتابِ، کتابْ). البته فقط یکی از این دو صورت (صورت کسره‌دار) در اینجا درست است، اما ما این را از قبل نمی‌دانیم و چه بسا خواندن جمله را با صورت ساکن (کتابْ) آغاز کنیم. بنابراین، اگر بتوان از این اشتباه‌خوانی جلوگیری کرد، کمک بزرگی به خواننده می‌شود.

• بسیاری از محققان می‌خواهند این موضوع را روشن کنند.

این جمله دو معنی دارد و علت آن هم ابهام نحوی واژه‌ی بسیاری است.

(۱) بسیاری از محققان می‌خواهند (تصمیم دارند) این موضوع را روشن کنند.

(۲) بسیاری (از مردم) از محققان می‌خواهند این موضوع را روشن کنند.

بنا بر این، بهتر است بسیاری را به تنهایی به جای بسیاری از مردم به کار نبریم جز مواردی که بعد از آن فعل بیاید. ضمناً، ویراستارانی که به موجزنویسی افراطی علاقه دارند باید توجه داشته باشند که دوباره خوانی جمله بسیار مشکلتر از اضافه خواندن یک کلمه است.

برخی از ویراستاران فقط به کلمه توجه دارند. از چشم این گروه هرگز غلط‌هایی چون بخشیدن / بخشودن و گذاشتن / گزاردن در نمی‌رود، اما جمله‌های نامفهوم ممکن است در کارشان پیدا شود. برخی به کلمه و جمله، هر دو، توجه دارند که مسلماً روش بهتری است. این گروه، علاوه بر واژه، به دستور زبان، توجه دارند، اما با محتوا کاری ندارند. ویراستاران این گروه ممکن است مثلاً در جمله‌ی «خورشید به دور زمین می‌گردد» ایرادی نبینند زیرا واژه‌ی نادرستی در آن نیست و دستور آن هم درست است. کار این گروه از ویراستاران را ویرایش زبانی می‌نامند. برخی دیگر، مرحله‌ی مشکل‌تری از کار را به عهده می‌گیرند. اینان، علاوه بر واژه و جمله و ساخت دستوری آن، به منبعی معتبر مراجعه می‌کنند تا ببینند آیا خورشید به دور زمین می‌گردد یا نه. پس از پی بردن به اینکه عکس این قضیه درست است، جمله را تغییر می‌دهند و به صورت «زمین به دور خورشید می‌چرخد» در می‌آورند. کار این ویراستاران را ویرایش زبانی-محتوایی یا زبانی-استنادی می‌گویند.

… نکته‌ای که می‌خواهم اشاره کنم این است که متن قطعه‌ای نیست که فقط غلط نداشته باشد، بلکه علاوه بر بی‌غلطی باید بی‌نقص هم باشد. بی‌عیبی با بی‌نقصی فرق دارد. یافتن عیب آسان‌تر از یافتن نقص است. نمونه‌ی زیر پاراگراف آغازین مقاله‌ای است مفصل با عنوان «تحلیلی از زندگی و آثار ادوارد گرنویل براون» از مجله‌ی مترجم (۱۳۹۰):

«ادوارد گرنویل براون در ۷ فوریه‌ی سال ۱۸۶۲ میلادی (برابر با ۱۸ بهمن ۱۲۴۰) در دهکده‌ی اوِلی، نزدیک شهر دورسلی در ایالت گلاس‌ترشایِر چشم به جهان گشود. پدرش مدیر یک کارخانه‌ی کشتی‌سازی بود و علاقه داشت که فرزند او نیز شغل او را برگزیند. اما …»

… تصور کنید انگلیسی‌ها مقاله‌ی مفصلی درباره‌ی فردوسی نوشته باشند اما در هیچ جای آن به ایرانی بودنش اشاره نکرده باشند. در مقاله‌ی بالا نویسنده به نام دهکده‌ی زادگاه اشاره می‌کند اما نمی‌گوید که این شخص انگلیسی است یا آمریکایی و یا از ملیتی دیگر.